Модуль 2. Дауыс беру күні.

САЙЛАУ УЧАСКЕСІНДЕ

Сайлау учаскесі орналасқан ғимарат.

Сайлау кезінде қалалар мен аудандарды сайлау часкелеріне бөледі. Əр учаскедегі сайлаушы саны 3 мыңнан аспайды. Сайлау учаскесі мектептерде, университет, мəдениет үйі ғимараттарында орналастырылады.

Əр учаскеде дауыс беретін сайлаушылардың тізімі анықталған соң, сайлау комиссиясы əрқайсысына сайлау учаскесі орналасқан мекен-жайды хабарлайды.

Сайлау учаскесі орналасқан ғимараттың сыртында сайлау учаскесінің нөмірі жəне дауыс беретін орынға сілтейтін көрсеткіштер болуы тиіс.

Бір ғимаратта екі сайлау учаскесі орналасуы мүмкін. Ондай жағдайда олардың арасы ашылып, айқындауыш белгілер қойылады.

Сайлау учаскелері мүмкіндігі шектеулі адамдардың қажеттілігін де ескеруі тиіс. Сондықтан сайлау учаскесі ғимаратында арнайы тұрақтар, пандустар, егер сайлау учаскесі жоғарғы қабатта орналасса, лифтілер, зағип жандар үшін еденде орналасқан арнайы белгілер, арбалы адамдарға арналған дəретханалар болуы тиіс.

Сайлау учаскесіне жақын жерде үгіт-насихат материалдары болмауға тиіс.

Əрбір сайлаушы өзінің тұрғылықты мекен-жайына қарасты учаскеде дауыс беруге тиіс. Егер өз мекен-жайында дауыс беруіне мүмкіндігі болмаса, алдын ала басқа учаскеде дауыс беретіні туралы арнайы ауысу құжатын алуы керек. Əрбір сайлаушы бір ғана дауысқа ие.

Сайлау учаскесінің ішінде.

Құпия дауыс беруге мүмкіндік беретін кабиналар орнатылады. Бұл кабина ішінде үстел немесе жазуға ыңғайлы тақтайша жəне қалам тұруы тиіс. Қаламда ешбір кандидат/партия белгілері, атауы жоқ екеніне көз жеткізіңіз. Бюллетеньді қарындашпен толтыруға болмайды.

Бюллетеньдерді салатын бекітілген жерде тұрақты тұратын жəшік. Жəшік ішіндегі қағаздар көрінетіндей анық болуы тиіс.

Учаскеден тыс дауыс беретін сайлаушыларға арналған тасымалданатын екі бюллетень жəшігі.

Бақылаушыларға, сенімді өкілдерге, БАҚ өкілдеріне арналған орындықтар.

Мүмкіндігі шектеулі адамдар қалай дауыс береді?

Дауыс беру кабинасында үгіт-насихат материалдарын қоюға;

Сайлау учаскесінде үміткерлер мен партиялардың насихат материалдарын орналастыруға;

Сайлау учаскесінде үгіт-насихат элементтері бар киім киген адамдардың жүруіне;

Дауыс беру кабинасының ішінде камералар орнатуға;

Дауыс беру кабинасына бірнеше адамның қатар кіруіне;

Бақылаушыларды отырған жерінен қозғалмауы үшін жүрісін шектейтін қоршаулар қоюға.

БОЛМАЙДЫ!

Мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін.

Дауыс беруге арналған орын мұндай адамдарға өте ыңғайлы жабдықталуы керек.

Дауыс беруге арналған кабиналардың бірі мүмкіндігі шектеулі адамдардың кіріп-шығуы үшін ыңғайлы, дауыс беру үшін барлық мүмкіндіктер жасалған болуға тиіс.

Сонымен қоса бір орын алдын ала жабдықталып, келесі құралдар мен материалдар қойылады:
- Стендтердегі ақпараттың барлығы бейімделген форматта ұсынылған (аудио түрін де немесе ірі шрифтпен жазылған мəтін) компьютер;
- Құлаққап;
- Сайлау туралы ақпарат, Брайль шрифтімен жазылған материалдар;
- Көзі нашар көретін жандар үшін лупа, шамдар қойылады.

Учаскеде екі компьютер ғана болады. Оның бірі мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналуы керек.

Тексеру парағы.

СІЗ ЖЕТІНШІ САБАҚТЫ АЯҚТАДЫҢЫЗ!

САЙЛАУ УЧАСКЕСІНІҢ АШЫЛУЫ

Сайлаудың басталу/аяқталу уақыты.

Сайлау учаскесі таңғы 6.00-де ашылады. Бақылаушы учаске ашылғаннан сəл ерте келгені жөн. Дауыс беру 7.00-де басталады.

Сайлау ел өміріндегі маңызды, əрі қуанышты процестердің бірі. Сайлау учаскесіндегі жұмыс Қазақстан Республикасының əнұранымен басталады.

Дауыс беру кешкі 20.00-де аяқталады. Кей учаскелерде сайлаушылар толық келіп, дауыс берген болса, бұл уақыттан ерте аяқталуы мүмкін. Дауыс беру аяқталған соң, аса маңызды кезең – дауыс санау жəне қорытынды шығару кезеңі басталады. Сондықтан үйге қайтуға асықпаңыз.

Дауыстарды қорытындылау уақыты дауыс саналып, нəтижелері жазылған уақытта аяқталады. Алайда бұл кезең дауыс санағы басталған сəттен бастап 12 сағаттан аспауға тиіс. Əдетте адам саны аздау учаскелерде қорытынды түнгі 23:00 -24:00-ке қарай аяқталады.

Сайлау учаскесіне келген бетте құжаттарыңызды сайлау комиссиясының төрағасына көрсетіп, тіркелуіңіз қажет. Сіздің бақылаушы куəлігіңіз сайлау комиссиясының төрағасында қалады.

Сайлаушылар үшін учаске ашылғанша сайлау комиссиясымен, өзге бақылаушылармен танысамыз.

Учаскеге қарасты сайлаушылардың жалпы санын сұрап, жазып қоямыз.

Дауыс беру кабиналарын тексеріп шығамыз, бюллетень салатын жəшіктің бүтіндігін тексереміз, пломба салынуын бақылаймыз.

Бюллетеньдерді тексереміз, саналуын тексереміз. Содан соң сайлау комиссиясының төрағасы бюллетеньдерді тарату тəртібін анықтайды.

Сайлау учаскесінің ашылуы туралы хаттаманы бақылаймыз.

Өзіңіздің бақылау ұйымыңыздың кураторына хабар жіберуді ұмытпаңыз.

Дауыс беру басталғанша не істейміз?

Сайлау бюллетені.

Сайлау бюллетенінде үміткерлердің аты-жөні алфавит тəртібімен көрсетіледі. Саяси партиялардың атаулары орталық сайлау комиссиясында өткен жеребеге сəйкес жазылады.

Бюллетеньдер мемлекеттiк тiлде жəне орыс тілiнде басылады.

Бюллетеньдер саны сайлаушылар саны + 1% мөлшерінде болады.

Бюллетеньдерде ешқандай белгі, қолмен жазылған жазу болмауы тиіс. Комиссия мүшелері бюллетеньдерге тек сайлаушыларға беретін сəтте ғана қол қояды.

Бюллетеньдерді тарату тəртібін сайлау комиссиясының төрағасы бекітеді. Сайлау комиссиясының төрағасы мен хатшысы бюллетень таратпайды.

Учаскенің ашылуы туралы хаттама.

Хаттаманың жасалған күні;

Учаске номері мен орналасқан мекен-жайы;

Учаскенің ашылуына қатысқан бақылаушылар, үміткерлердің сенімді тұлғалары, БАҚ өкілдерінің саны;

Бюллетень салатын жəшіктер саны, мөр басылғаны немесе пломба салынғаны туралы мəлімет;

Бюллетень беретін адамдардың аты-жөні жəне оларға берілген бюллетеньдер саны;

Сайлаушылар мен бюллетеньдер саны.

Бұл құжатты сайлау комиссиясының төрағасы жасайды. Мұнда келесі мəліметтер көрсетіледі:

Бұл хаттамаға сайлау комиссиясының мүшелері қол қояды. Хаттама көшірмесі ақпараттық стендке ілінуі тиіс.

Құжат көшірмесімен бюллетень алуға (міндетті түрде жеке басын куəландыратын құжат түпнұсқасымен болуы керек);

Толтырылған бюллетень мəтіні көрінетіндей селфи жасауға;

Кабинаға бірнеше адам бірге кіруге;

Екі рет дауыс беруге;

Туысқандары, отбасы мүшелері, таныстары үшін дауыс беруге;

Сайлау учаскесінде сайлаушылардан басқа бөгде адамдарға жүруге

БОЛМАЙДЫ!

Дауыс беру процесінің басталуы.

Тура сағат 7.00-де сайлау учаскесі ашылады. Таңғы уақытқа қарамастан сайлау учаскелеріне осы уақытта сайлаушылар келе бастайды.

18 жасқа толған Қазақстан азаматы дауыс беруге құқылы. Сайлау – мəжбүрлі шара емес, сайлаушылардың заңмен бекітілген құқығы. Сайлауға бару-бармауды əр адам өзі шешеді.

Адамдар аты-жөні бойынша алфавит ретімен бөлінген комиссия мүшелеріне келеді. Жеке куəлігінің түпнұсқасын көрсетіп, қол қойып бюллетенін алады. Сайлаушылар дауыс беру құпиясын сақтау үшін бюллетенін кабинада толтырады. Содан соң оны арнайы жəшікке салады.

Белгілі бір уақыт аралығында сайлау комиссиясының төрағасы бақылаушылар сұрауы бойынша немесе өз бастамасымен дауыс берген сайлаушылар саны туралы есеп беріп отырады. Бұл деректің шынайылығын тексеру үшін учаскеге келіп, бюллетень алған адамдардың есебін жүргізіп отыруды ұсынамыз.

Сайлау учаскесі ішінде кімдер жүре алады?

Сайлау комиссиясының мүшелері.
Сайлау учаскелеріндегі сайлаушылар саны 2 мыңға дейін болса, сайлау комиссиясы мүшелерінің саны 5-7 адам аралығында болады. Ал сайлаушылар 2 мыңнан асса, 7-11 адам аралығында болуға тиіс.

Бақылаушылар, үміткерлердің өкілдері, БАҚ өкілдері.
Оларға арналған орындар алдын ала дайындалады. Бұл орындарда сайлау процесін толыққанды бақылау мүмкіндігі болуы керек. Егер сізге бақылау комиссиясының үстелі немесе бюллетень салатын жəшік көрінбейтін болса, сіз орныңызды ауыстыруды талап етуге құқылысыз. Бірақ бақылаушы тек осы орында отыруы керек дегенді білдірмейді. Бақылаушы сайлаушыларға кедергі келтірмей, учаскеде бақылау жүргізу үшін əрі-бері жүре алады.

Сайлаушылар.
Сайлаушылар бір-біріне кедергі келтірмеуі үшін, адамдар легінің көбейіп кетпеуі үшін шектеліп кіргізілуі мүмкін. Дауыс берген сайлаушы көп аялдамай учаскені босатуға тиіс.

Құқық қорғау органдарының өкілдері сайлау учаскесіне кірмейді.
Сайлау учаскесінде тəртіп пен тыныштықтың сақталуын қамтамасыз ету үшін комиссия төрағасы шақыруымен ғана кіре алады. Тəртіп орнатқан соң, шығып кетуі керек.

Тексеру парағы.

СІЗ СЕГІЗІНШІ САБАҚТЫ АЯҚТАДЫҢЫЗ!

ДАУЫС БЕРУДІҢ АЯҚТАЛУЫ

Сайлаудың басталу/аяқталу уақыты.

Қолданылмаған бюллетеньдер қалса да, дауыс беруге келгендер пайызы аз болса да, сайлаушылар үшін сайлау учаскесі 20.00-де жабылады.

Учаске жабылады, бақылаушы қалады. Əдетте жұмыс процесі 23, 24 сағатқа дейін созылады.

Сайлау учаскесі жабылғанда сайлау комиссиясының төрағасынан дауыс берген сайлаушылардың санын нақтылап сұраңыз. Бұл өте маңызды.

Дауыс беру аяқталған бетте еш үзіліссіз бірден дауыстарды санау басталады.

Бюллетеньдерге
арналған жəшікті ашу.

Жəшікті ашпас бұрын қолданбаған бюллетеньдер саналып, хаттамаға тіркеледі, қолданбаған бюллетеньннің сол жақ шеті кесіледі.

Бюллетеньдер жəшігінің пломбасы зақымдалмағанына көз жеткізіңіз.

Ең алдымен тасымалданатын жəшік ашылады. Мұндағы бюллетеньдер учаскеден тыс дауыс берген сайлаушылар санына сай келуі тиіс. Егер жəшіктегі бюллетеньдер саны учаскеден тыс дауыс беру туралы жазбаша өтініштерден артық болып шықса, онда бұл жəшіктегі барлық бюллетеньдер жарамсыз деп танылады.

Содан соң ғана учаскеде тұрған бюллетеньдер жəшігі ашылады. Жəшіктердегі бюллетеньдер саны дауыс берген сайлаушылар санынан көп болуы мүмкін емес.

Егер комиссия мүшелері берген бюллетеньдер саны мен жəшіктердегі бюллетеньдер саны сай келмесе, демек заң бұзу фактісі болған. Жауапты адамдарды көрсетіп, дереу акті толтырыңыз.

Жарамсыз бюллетеньдер.

Қарындашпен толтырылған.

Шимайланған немесе түзету енгізілген.

Бірнеше үміткер/партия қатар белгіленген.

Комиссия мүшесінің қолы қойылмаған бюллетеньдер.

Дауыстарды санау.

Дауыстарды санау кезінде бақылаушылар əр бюллетеньдегі белгі көрініп тұратындай қашықтықта тұруы қажет.

Қолданылмаған бюллетеньдер саналып, кейін жойылуға тиіс.

Сайлау бюллетеньдерiн санау кезiнде комиссия төрағасы немесе комиссия мүшесi қатысушыларға сайлау бюллетенiн көрсетіп, сайлаушының кімге дауыс бергенін жариялайды.

Əр үміткерді/партияны қолдаған бюллетеньдер, жарамсыз бюллетеньдер жеке-жеке қатталып жиналады.

Бюллетеньдер есебінің дұрыс/бұрыс екенін қайдан білемін?

Учаскелiк сайлау комиссиясына берілген бюллетеньдер саны немесе учаскеде тіркелген сайлаушылар саны;

Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың жалпы саны (мүмкін болса өз есебіңізді жүргізіп, салыстырыңыз);

Әр кандидат/саяси партия үшiн берілген дауыстар саны;

Жарамсыз деп танылған бюллетеньдер саны;

Жойылған бюллетеньдер саны сай келсе ғана есеп дұрыс.

Бюллетеньдерге арналған жəшікті ашу.

Учаскелiк сайлау комиссиясы дауыстарды санап, нəтижесін хаттамаға түсiредi. Оған сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелерi қол қояды.

Хаттаманы қарындашпен, əр түстi сиялармен толтыруға, түзетулер енгiзуге болмайды. Дауыс беру нəтижелерi санмен жəне сөзбен жазылуы қажет.

Сайлау комиссиясының төрағасы бақылаушыға дауыс беру нəтижесі туралы хаттаманың көшірмесін беруге міндетті. Бұл көшірмеге сайлау комиссиясының түпнұсқа мөрі басылуы қажет.

Сайлау комиссиясы осы хаттаманы өзінен жоғары тұрған сайлау комиссиясына тапсырады. Бақылаушы бұл процеске бақылау жүргізуге толық құқылы.

Тексеру парағы.

Ары қарай не істейміз?

Учаскеде дауыс беру қорытындысы шығарылып, хаттама көшірмесін алған соң, оны өзіңіз өкілдік еткен ұйымға тапсыруыңыз қажет. Сонымен қоса толтырған актілеріңізді, бақылаушы күнделігін де тапсырасыз.

Ұқыпты, əрі мұқият болыңыз. Учаскеде заттарыңызды, құжаттарыңызды қалдырып кетпеңіз.

Сайлау күні бақылау ұйымдарының штабы жұмыс істейді. Олар барлық бақылаушы жұмысын аяқтамайынша жабылмайды.

Өз ұйымыңыздың үйлестірушісіне жұмыстың аяқталғанын, штабқа келетініңізді хабарлаңыз.

СІЗ ОНЫНШЫ САБАҚТЫ АЯҚТАДЫҢЫЗ!

АКТІЛЕР ТОЛТЫРУ, ШАҒЫМДАНУ

Заң бұзушылық кезінде бақылаушы əрекеттерінің алгоритмі.

Заң бұзушылықты байқадыңыз

Айғақ ретінде фото видеоға түсіресіз

Заң бұзушылықты түзету үшін сайлау комиссиясының төрағасына ескертесіз

Заң бұзушылық түзетілмесе, акті жазасыз.

Актіні толтыруға негіздемелер.

Дауыс беру кабинкасына бір адамнан артық кіру. Тек сайлаушының мүмкіндігі шектеулі болуына байланысты оның сенім білдірген адамы комиссия төрағасының рұқсатымен дауыс беруге көмектесе алады. (42-бап)*

Бір сайлаушыға бір бюллетеннен артық беру (41-бап);

Бюллетеньді тізімде жоқ немесе жеке басын куəландыратын құжаты жоқ адамға беру (41-бап);

Бюллетень беруге Комиссия төрағасы мен хатшының қатысуы (41-бап);

Сайлау учаскесінде сайлау процесіне қатысы жоқ адамның жүруі. Оны сайлау комиссиясының төрағасы учаскеден жедел шығаруы керек (39-бап);

Дауыс беру барысында:

Мүгедектігі бар азаматтарға арналған арнайы кабинканың болмауы. Мүгедектігі бар адамның учаскеге өз еркімен кіріп-шығуына жағдай жасалмауы (39-бап);

Сайлау кабинкасында бюллетеньді белгілейтін қаламсаптың болмауы. Қарандашпен белгілеуге тыйым салынады (42-бап);

Бір сайлаушының орнына басқа адамның дауыс беруі (41-бап);

Бақылаушыға сайлау процесін бақылауға кедергі келтіру (20-1-бап).

Учаскеде кандидаттар немесе партиялардың біріне үгіт-насихат жасалып жатса немесе үгіт материалы бар болса (28-баптар);

Үйден дауыс беруге өтініштерді сағат күндізгі 12:00 кейін қабылдаса (41-бап);

Сайлау кезіндегі құқық бұзуға қатысты басқа да негіздемелерді "ҚР "Сайлау туралы" Конституциялық заңының 37-44 баптарынан таба аласыз.

Актіні толтыруға негіздемелер.

Дауыстарды санау кезінде:

Сайлау учаскесін сағат 20:00 жаппаса, дауыс санауды учаске жабылған соң бірден бастамаса (43-бап);

Сайлау комиссиясы артылған бюллетеньдердің есебін жасап, қолданылмаған бюллетеньдерді жоймаса; (43-бап);

Дауыс беру жəшіктерін артылған бюллетеньдерді жоймай тұрып ашса (43-бап);

Учаскедегі жəшікті үйде дауыс беруге арналған кішкене жəшіктен бұрын ашса, үйде дауыс беру жəшігіндегі бюллетеньдер саны өтініштер санынан артық болған жағдайда, ол жəшіктен шыққан барлық бюллетеньдерді жарамсыз деп танып жоймаса (43-бап);

Комиссия мүшесі қол қоймаған, бірнеше кандидат белгіленген, қарындашпен белгіленген, түзетілген бюллетеньдерді жарамсыз деп шешпесе (43-бап);

Бюллетеньдегі белгілер бақылаушыларға анық көрінетіндей жасамаса, əр бюллетеньді көрсетіп, нəтижесін дауыстап айтпаса (43-бап);

Санақтан кейін бүлінген, жарамсыз бюллетеньдерді жоймаса (43-бап);

Комиссия мүшелері, төрағасы мен хатшысы қол қойған, мөр қойылған қорытынды хаттама көшірмесін бақылаушыға бермесе (43-бап).

Сайлау кезіндегі құқық бұзуға қатысты басқа да негіздемелерді "ҚР "Сайлау туралы" Конституциялық заңының 37-44 баптарынан таба аласыз.

Толтырылған акті үлгісі.

Қазақстан Республикасының сайлау туралы заңдарын бұзғаны үшін:

кандидатты, саяси партияны сайлау мақсатында өзiнiң лауазымдық немесе қызмет жағдайының артықшылықтарын пайдаланған;

дауыстарды қасақана қате санаған;

сайлау нəтижелерiн қасақана қате айқындаған; дауыс беру құпиясын бұзған;

Қазақстан Республикасы азаматының өз сайлау құқығын еркiн жүзеге асыруына зорлық-зомбылық жасау, алдау, қорқыту, сатып алу жолымен кедергi келтiрген азаматтар қылмыстық жауапқа тартылады.

Заңды бұзғаны үшін жауапты тұлға 100 АЕК айыппұлдан – 4 жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін.

Сайлау барысындағы шешiмдер мен iс-əрекеттерге шағым беру.

Бақылаушы өзінің бақылау ұйымымен бірлесіп сайлау комиссиялары мүшелерiнiң заңсыз əрекеттері бойынша сотқа не прокуратураға шағымдануға құқылы.

Сот жəне прокуратура ол шағымдарды – 5 күн мерзiмде, ал дауыс беру алдында 5 күнге жетпейтiн уақыт iшiнде жəне дауыс беру күнi келiп түскен шағымдарын дереу қарауға мiндеттi.

Сайлау учаскесіндегі құқық бұзушылықты түсірген фото, видеоңыз дəлел ретінде шағымға қоса ұсынылады. Дəйектер сізді қорғау жəне əділеттілік орнату үшін қажет.

СІЗ ОН ҮШІНШІ САБАҚТЫ АЯҚТАДЫҢЫЗ!

СІЗ ЕКІНШІ МОДУЛЬ АЯҚТАДЫҢЫЗ!