Адам құқықтарын ілгерілету мен қорғаудағы үкіметтік емес ұйымдардың рөлі

Сабақ 5.2.

Үкіметтік емес ұйымдарды талқыламас бұрын, алдымен азаматтық қоғам түсінігін қарастырып өтейік.

Азаматтық қоғам – саяси үкіметке тәуелсіз жұмыс істейтін және оған ықпал жасауға қабілетті әлеуметтік қатынастар мен институттар жиынтығы; дербес жеке адамдар мен әлеуметтік субъектілер қоғамдастығы (Уикипедия).

Дамыған азаматтық қоғам құқықтық мемлекет пен оның тең құқылы серіктесін құрудың маңызды шарты болып табылады.

•Қоғамда өндіріс құралдарының еркін иелерінің болуы;
•дамыған демократия;
•азаматтардың құқықтық қорғалуы;
•азаматтық мәдениеттің белгілі бір деңгейі;
•халықтың жоғары білім деңгейі;
•адам құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз ету;
•өзін-өзі басқару;
•оны құрайтын құрылымдар мен адамдардың әртүрлі топтарының бәсекелестігі;
•еркін қалыптасатын қоғамдық пікірлер мен плюрализм;
•мемлекеттің күшті әлеуметтік саясаты;
•көп қабатты экономика;
•қоғамдағы орта таптың үлкен үлесі.

Мықты азаматтық қоғам белгілері

• Коммерциялық емес, саяси емес қоғамдық ұйымдар – азаматтық қоғамның бөлігі. Сіз қоғамның игілігі үшін жұмыс істейтін ұйымдар деп аталатын басқа терминдерге тап болуыңыз мүмкін:

* Қоғамдық ұйымдар
* Коммерциялық емес ұйымдар
* Қайырымдылық мекемелері немесе ұйымдар
* Халықтық немесе қауымдық ұйымдар
* Ерікті ұйымдар

Үкіметтік емес ұйым деген не?

Үкіметтік емес ұйым деген не?

Біз «үкіметтік емес» терминін азаматтық қоғамды құрайтын бірқатар коммерциялық емес ұйымдарға сілтеме жасау үшін қолданамыз. ҮЕҰ терминінің бекітілген бірде-бір анықтамасы болмаса да, біз көбінесе әлеуметтік маңызы бар және мемлекеттен тәуелсіз әрекет ететін ұйымды айтамыз. Айта кету керек, мұндай ұйымдар қаржылық байыту мен пайданы мақсат етпейтіндігімен сипатталады, осыдан ҮЕҰ-ның коммерциялық емес сипатына сілтеме жасалады. Екінші ерекшелігі – олардың мемлекеттен тәуелсіздігі, бұл оларға мемлекеттің адам құқықтарына қатысты өз міндеттерін орындауын бақылау мақсатын орындауға мүмкіндік береді.

Үкіметтік емес ұйымдар көбінесе гранттар арқылы өз қызметіне қаражат алады. Бұл – түрлі ҮЕҰ қатысатын және грант шарттарына сәйкес атқарылған жұмыстар мен жұмсалған қаражат туралы өте мұқият есеп беретін бәсекелі конкурстық процесс. Кейбір ҮЕҰ қаражатты жергілікті мемлекеттік гранттардан да ала алады, алайда, мемлекет саясатынан тәуелсіздікті сақтау өте маңызды.

Әлемнің түкпір-түкпірінде ҮЕҰ немесе оған ұқсас ұйымдар бар. Бір елдегі ҮЕҰ деп саналатын нәрсе басқа елде олай қарастырылмауы мүмкін, өйткені заңды анықтамалар, рұқсат етілген қызмет түрлері, бақылау және қадағалау әр түрлі елдерде әр түрлі. Бұл термин ұйымдардың көптеген түрлерін қамтуы мүмкін.

Қоғамдық ұйым – бұл ең алдымен азаматтардың ортақ мүдделері мен мақсаттарына негізделген бірлестігі.

Олар мемлекеттің жұмыс істеуіне және азаматтармен қарым-қатынас орнатуға, ең өткір және өзекті мәселелерді көтеруге көмектеседі.

ҮЕҰ миссиясы – бұл ұйымның болуының себебі мен мақсаты. Бұл ұйымдар жүзеге асыруды жоспарлап отырған қызмет пен өзгерістерге қатысты қоғамдық уәде.

Құқық қорғаушы ҮЕҰ түрлері

ҮЕҰ қоғамның және елдің саясатындағы, мысалы, белгілі бір экологиялық мәселелер немесе адам құқықтарының бұзылуы, білім беру сияқты салалардағы өзгерістерді алға тартатын шағын бастамашыл топтардан, қайырымдылық ұйымдарынан, дағдарыс орталықтарынан, мәдени бірлестіктер, діни ұйымдар, құқықтық қорлар, гуманитарлық көмек бағдарламалары арқылы әлемнің түкпір-түкпірінде жүздеген, тіпті мыңдаған филиалдары немесе мүшелері бар үлкен Халықаралық ұйымдарға дейін түрлі бірлестіктерді қамтиды.

«Құқық қорғау ұйымдары» деп аталатындардың көпшілігі азаматтық және саяси құқықтарды қорғаумен айналысады. Мұндай ұйымдардың ішіндегі ең танымалдары, кем дегенде халықаралық аренада, Amnesty International, Human Rights Watch, Freedom House және басқалары. Алайда, біз білетіндей, азаматтық және саяси құқықтар халықаралық қауымдастық мойындаған көптеген адам құқықтарының бір ғана категориясы болып табылады және жаңа құқықтар бүгінгі күні де пайда бола береді. Егер біз мұны назарға алып, кедейлікпен, зорлық-зомбылықпен, нәсілшілдікпен, денсаулық мәселелерімен, үйсіздікпен, экологиялық мәселелермен және т.б. белсенді күресетін әртүрлі ҮЕҰ-ны ескеретін болсақ, онда адам құқықтарын қандай-да бір түрде қорғаумен айналысатын ҮЕҰ-ның нақты саны бүкіл әлем бойынша жүздеген мыңға жетеді.

ҮЕҰ адам құқықтарын қорғаудағы рөлі қандай?

• ҮЕҰ адам құқықтарын қорғауға әртүрлі кезеңдерде немесе деңгейлерде қатыса алады және олар пайдаланатын стратегиялар олардың мақсаттарының сипатына – олардың ерекшелігіне немесе таралуына; олардың ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді сипатына; олардың жергілікті, ұлттық, өңірлік немесе халықаралық ауқымына және т.б. байланысты өзгеріп отырады.

Бұдан әрі біз ҮЕҰ қызметінің кейбір түрлерін қарастырамыз, алайда олардың саны бұдан да көп болуы мүмкін.

Әсіресе, әлеуметтік және экономикалық құқықтар саласында жұмыс істейтін ҮЕҰ адам құқықтарын бұзудың құрбаны болған адамдарға қандай да бір нысанда тікелей көмек ұсынады. Мұндай көмек гуманитарлық көмек, қорғау немесе жаңа дағдыларды үйрету түріндегі қызметтерді қамтуы мүмкін. Сонымен қатар, егер құқықтар ұлттық деңгейде заңмен қорғалатын болса, ҮЕҰ заңды қорғауды немесе талап қою мәселелері бойынша кеңес бере алады. Алайда, көптеген жағдайларда бұзушылық құрбанына немесе құқық қорғаушыға тікелей көмек көрсету мүмкін емес немесе ұйымның ресурстарын тиімді пайдалану емес. Мұндай жағдайларда ҮЕҰ жағдайға ұзақ мерзімді қарау керек және бұзушылықтарды түзетудің немесе болашақта мұндай жағдайлардың алдын алудың басқа тәсілдері туралы жүйелі және құрылымдық өзгерістер арқылы ойлау қажет.

Алғашқы көмек

Егер ҮЕҰ тарапынан белсенділіктің түрлі нысандарының негізінде жатқан қандай да бір негізгі стратегия болса, онда бұл әділетсіздікке кінәлілерді жауапкершілікке тарту деген ұмтылыс шығар. Саясаттарының салдары көпшілікке ашық болмағандықтан, үкімттер халықаралық шарттар немесе олар қол қойған адам құқықтары саласындағы басқа стандарттар бойынша өз міндеттемелерін дұрыс орындамауы мүмкін. Ақпаратты жинау және оны үкіметтердің адам құқықтары саласындағы қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету үшін пайдалану оларды жауапкершілікке тарту үшін өте маңызды. ҮЕҰ адамдарда әділетсіздік сезімін тудыратын мәселені анықтап, содан кейін оны жария ету арқылы үкіметтерге белгілі бір қысым жасайды. Нақты бақылау мен есеп берумен танымал ұйымдардың ең танымал екі мысалы – Amnesty International және Халықаралық Қызыл Крест Комитеті. Бұл екі ұйым көпшілік арасында ғана емес, БҰҰ деңгейінде де беделге ие, олардың есептері халықаралық шарттардың талаптарын сақтауға келіскен үкіметтердің ресми мониторинг процесінің бөлігі ретінде ескеріледі.

Сенімді ақпарат жинау

Үкіметтік емес ұйымдар саясат пен заңнаманы өзгерту үшін науқандар мен адвокацияны жиі ұйымдастырады және сол шараларға қатысады. Шаралардың көптеген нысандары бар және ҮЕҰ өздеріне қойылған мақсаттарды, «мақсаттың» сипатын және, әрине, қолда бар ресурстарды ескере отырып, ең қолайлысын таңдауға тырысады. Төменде кейбір жалпы әдістер бар.

•Хат жазу науқандары – Amnesty International және басқа да ҮЕҰ-лар кең қолданатын әдіс. Адамдар мен ұйымдар бүкіл әлем бойынша мыңдаған мүшелерінің хаттарымен мемлекеттік шенеуніктерге наразылықтарын білдіреді.
•БАҚ жарыққа шығаратын көше акциялары немесе демонстрациялар пайдаланылуы мүмкін. Мұндай науқандар мәселені жария етіп, үкіметті жауапкершілікке тартуға сепігін тигізеді.
•Бұқаралық ақпарат құралдары көбінесе лобби тәжірибесінде маңызды рөл атқарады, ал әлеуметтік медиа мен интернет қазіргі уақытта маңызды рөл атқарады.
•Көлеңкелі (балама) баяндамалар БҰҰ-ның адам құқықтарын бақылау органдарына белгілі бір елдегі адам құқықтарын сақтаудың нақты жағдайы туралы түсінік беру үшін қолданылады.

Қолдау көрсетуден немесе көпшілік алдында наразылыұ білдіруден басқа, ҮЕҰ шенеуніктермен жеке кездесулерге немесе брифингтерге қатыса алады. Кейде саясатты немесе әдістерді өзгерту үшін қоғамның назарын аудару қаупі жеткілікті болуы мүмкін.
Сондай-ақ, қазір көптеген ҮЕҰ өз науқандарын интернетте өткізіп жатқанын байқаймыз. Бұған әлеуметтік желілер үлкен рөл атқарды. Жалпы алғанда, көпшілік немесе басқа ықпалды тараптар (мысалы, басқа елдердің үкіметтері) неғұрлым көп қолдау көрсетсе, науқанның өз мақсаттарына жету мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады.

Қоғамдық науқандар және адвокация

Адам құқықтары бойынша қандай науқандарды білесіңдер? Бұл жергілікті де, халықаралық та науқан болуы мүмкін.

Көптеген құқық қорғау ҮЕҰ, кем дегенде, өз қызметінің бір бөлігі ретінде, қоғамды ақпараттандыру немесе ағарту бойынша белгілі бір жұмыс түрін атқарады. Көпшіліктің қолдауының маңыздылығын түсіне отырып, ҮЕҰ-лар көбінесе адамдарға адам құқықтары туралы терең білім беруге тырысады. Адам құқықтарын қорғаудың мәселелері мен әдістерін тереңірек білу қоғамды адам құқықтарына көбірек бағыттайды және бұл өз кезегінде адам құқықтарын бұзудың нақты жағдайларында қолдауды жұмылдыру мүмкіндігіне ықпал етеді. Дәл осы азаматтар тарапынан қолдау ҮЕҰ-ның адам құқықтары жағдайын жақсартуға талпынысының негізінде жатыр.

Адам құқықтары бойынша оқыту мен ақпарат тарату

•Бұл бөлімде біз үкіметтік емес ұйымдардың бүкіл әлемде адам құқықтарын қорғаудағы маңызды рөлін қысқаша қарастырдық. Жеке азаматтардың қадір-қасиетін сақтауға арналған әр түрлі әрекеттердің кез-келген деңгейінде, мемлекеттің билігі қауіп төндірген кезде, ҮЕҰ келесі қадамдар арқылы шешуші рөл атқарады:

•адам құқықтарын жекелеген бұзушылықтарға қарсы күрес
•құқықтары бұзылған адамдарға тікелей көмек көрсету
•ұлттық, өңірлік немесе халықаралық заңнамадағы өзгерістерді ілгерілету
•осы заңдардың мазмұнын әзірлеуге көмектесу
•адам құқықтары туралы білімді тарату және оларға деген құрметті халық арасында насихаттау.

•ҮЕҰ-ның үлесі қол жеткізілген нәтижелер тұрғысынан ғана емес, адамдар әлемдегі адам құқықтарын қорғауға қатысты оптимизм тұрғысынан да маңызды, өйткені ҮЕҰ тікелей мағынада бүкіл әлемдегі адамдар мен топтар қолдана алатын құрал болып табылады.

Көптеген ұйымдар сияқты, оларды жеке адамдар басқарады және үйлестіреді, бірақ сонымен бірге олардың жұмысы басқа адамдардың қолдауы мен көмегіне өте тәуелді.

•Төменде Қазақстандағы құқық қорғаушы ҮЕҰ тізімін ұсынамыз.

•Егер сіз өз қалаңыздағы/ауылыңыздағы осы тізімге енбеген құқық қорғау ұйымдары туралы білсеңіз, сіз осы жерде олар туралы ақпаратты қалдыра аласыз және біз болашақта бұл тізімді толықтырып отырамыз.

Қазақстандағы адам құқықтары бойынша ҮЕҰ тізімі