Қарулы қақтығыс кезіндегі адам құқықтары
Сабақ 4.6.
Өткен сабақта біз босқындардың құқықтарын талқыладық. Анықтаманы еске алсаңдар, босқындар – бұл үйлерінен кетуге мәжбүр болған және олардың өмірі мен әл-ауқатына қауіп төнгендіктен қайтып орала алмайтын адамдар. Кейбір себептердің ішінде біз елдердегі қарулы қақтығыстар мен соғыстарды атадық.
Бұл сабақта біз осы тақырыпқа терең үңіліп, қарулы қақтығыстар жағдайында адам құқығын қорғауды талқылағымыз келеді.
Өкінішке орай, біздің әлемде соңғы он жыл ішінде миллиондаған адамдар көрші елдер арасында да, ел ішінде де соғыстар мен қақтығыстардан зардап шекті. Көбінесе қарулы қақтығыстар кезінде адам құқықтарының ең көп бұзылуы орын алады. Сондықтан көптеген жылдар бойы сарапшылар соғыстар мен қақтығыстар кезінде адамның қайғы-қасіретін жеңілдетуге бағытталған тәсілдерді табуға көп көңіл бөлді.
Бұл сабақта біз осы тақырыпқа терең үңіліп, қарулы қақтығыстар жағдайында адам құқығын қорғауды талқылағымыз келеді.
Өкінішке орай, біздің әлемде соңғы он жыл ішінде миллиондаған адамдар көрші елдер арасында да, ел ішінде де соғыстар мен қақтығыстардан зардап шекті. Көбінесе қарулы қақтығыстар кезінде адам құқықтарының ең көп бұзылуы орын алады. Сондықтан көптеген жылдар бойы сарапшылар соғыстар мен қақтығыстар кезінде адамның қайғы-қасіретін жеңілдетуге бағытталған тәсілдерді табуға көп көңіл бөлді.
Бүгінгі таңда қазіргі заманғы халықаралық құқықтың үш саласы қарулы қақтығыстардан зардап шеккен адамдардың құқықтарын қорғауға тырысуда: адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық, халықаралық босқындар құқығы және гуманитарлық құқық. Олар әртүрлі болып көрінсе де, барлық үш сала бір-бірімен тығыз байланысты. Біз алдыңғы сабақта халықаралық босқындар туралы сөз қозғадық.
Сонымен, адам құқықтарының халықаралық құқығының не екенін еске түсірсек, бұл әлемдегі барлық адамдардың адам құқықтарын қорғауға және қамтамасыз етуге бағытталған халықаралық нормалар жүйесі.
Адам құқығы құқықтар мен міндеттерді де қамтиды. Адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық мемлекеттердің адам құқықтары мен жеке адамдардың немесе адамдар топтарының негізгі бостандықтарын көтермелеу және қорғау мақсатында белгілі бір жолмен әрекет ету (оң міндеттемелер) немесе белгілі бір әрекеттерден (теріс міндеттемелер) бас тарту міндеттемелерін бекітеді.
Сонымен, адам құқықтарының халықаралық құқығының не екенін еске түсірсек, бұл әлемдегі барлық адамдардың адам құқықтарын қорғауға және қамтамасыз етуге бағытталған халықаралық нормалар жүйесі.
Адам құқығы құқықтар мен міндеттерді де қамтиды. Адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық мемлекеттердің адам құқықтары мен жеке адамдардың немесе адамдар топтарының негізгі бостандықтарын көтермелеу және қорғау мақсатында белгілі бір жолмен әрекет ету (оң міндеттемелер) немесе белгілі бір әрекеттерден (теріс міндеттемелер) бас тарту міндеттемелерін бекітеді.
Халықаралық гуманитарлық құқық – бұл гуманитарлық негіздерге сүйене отырып, қарулы қақтығыстың салдарын азайтуға бағытталған нормалар жиынтығы. Ол соғыс қимылдарына қатыспайтын немесе қатысуды тоқтатқан адамдарды қорғайды және соғыс құралдары мен әдістерін реттейді. Құралдарға қолданылатын қару-жарақ пен техника жаста, әдістер соғыс жүргізудің стратегиясына қатысты.
Мүмкін сендерге адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық пен халықаралық гуманитарлық құқықтың арасындағы айырмашылық – біріншісі бейбіт уақытта, ал екіншісі қарулы қақтығыс жағдайында қолданылатын сияқты болып көрінер. Шынында да, бұл пікір көптеген жылдар бойы кеңінен таралған ой болды. Алайда, қазіргі халықаралық құқықта бұл айырмашылық дәл емес деп танылады. Бүгінде халықаралық қауымдастық адам құқықтары саласындағы міндеттемелер барлық адамдардың ажырамас құқықтарын мойындаудан туындағандықтан және бұл құқықтарға бейбіт уақытта да, соғыс уақытында да әсер етуі мүмкін болғандықтан, адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық қарулы қақтығыс жағдайларында қолданыла беретінін кеңінен мойындайды. Сонымен қатар, адам құқықтары туралы келісім-шарттарда қарулы қақтығыс кезінде олардың қолданылмайтындығы еш жерде көрсетілмеген. Нәтижесінде, осы екі құқықтық нормалар жиынтығы – адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық және халықаралық гуманитарлық құқық – қарулы қақтығыс жағдайында міндеттемелердің қосымша көзі ретінде қарастырылады.
Мүмкін сендерге адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық пен халықаралық гуманитарлық құқықтың арасындағы айырмашылық – біріншісі бейбіт уақытта, ал екіншісі қарулы қақтығыс жағдайында қолданылатын сияқты болып көрінер. Шынында да, бұл пікір көптеген жылдар бойы кеңінен таралған ой болды. Алайда, қазіргі халықаралық құқықта бұл айырмашылық дәл емес деп танылады. Бүгінде халықаралық қауымдастық адам құқықтары саласындағы міндеттемелер барлық адамдардың ажырамас құқықтарын мойындаудан туындағандықтан және бұл құқықтарға бейбіт уақытта да, соғыс уақытында да әсер етуі мүмкін болғандықтан, адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық қарулы қақтығыс жағдайларында қолданыла беретінін кеңінен мойындайды. Сонымен қатар, адам құқықтары туралы келісім-шарттарда қарулы қақтығыс кезінде олардың қолданылмайтындығы еш жерде көрсетілмеген. Нәтижесінде, осы екі құқықтық нормалар жиынтығы – адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық және халықаралық гуманитарлық құқық – қарулы қақтығыс жағдайында міндеттемелердің қосымша көзі ретінде қарастырылады.
Халықаралық гуманитарлық құқық
Халықаралық гуманитарлық құқық
Халықаралық гуманитарлық құқықтың жалпы Конвенция нормаларын келесі топтарға бөлуге болады:
•1899-1907 жылдардағы Гаага құқығы жөніндегі 4 Конвенция;
•1949 жылы қол қойылған және кеме апатынан жараланған, науқас және зардап шеккен әскери қызметшілерге, әскери тұтқындар мен бейбіт тұрғындарға қатысты 4 Женева конвенциялары; және
•1977 жылы қол қойылған осы Женева конвенцияларына 2 қосымша хаттама. I хаттама ұлт-азаттық соғыстарына немесе халықтардың шетелдік немесе нәсілшіл режимдерге қарсы жүргізген соғыстарына қатысты. II хаттама мемлекет пен ұйымдасқан қарулы топтар арасындағы ішкі қақтығыстарға қатысты. Сондай-ақ, гуманитарлық құқық туралы бірнеше нақты конвенциялар бар.
•1899-1907 жылдардағы Гаага құқығы жөніндегі 4 Конвенция;
•1949 жылы қол қойылған және кеме апатынан жараланған, науқас және зардап шеккен әскери қызметшілерге, әскери тұтқындар мен бейбіт тұрғындарға қатысты 4 Женева конвенциялары; және
•1977 жылы қол қойылған осы Женева конвенцияларына 2 қосымша хаттама. I хаттама ұлт-азаттық соғыстарына немесе халықтардың шетелдік немесе нәсілшіл режимдерге қарсы жүргізген соғыстарына қатысты. II хаттама мемлекет пен ұйымдасқан қарулы топтар арасындағы ішкі қақтығыстарға қатысты. Сондай-ақ, гуманитарлық құқық туралы бірнеше нақты конвенциялар бар.
Бұл жерде Халықаралық гуманитарлық құқық контекстіндегі Халықаралық Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай комитетінің (ХҚКК) ерекше рөлін атап өту өте маңызды. Женева конвенциялары ұйымның тұтқындарға баруын, көмек көрсету жөніндегі операцияларды ұйымдастыруын, отбасылардың қайта қосылуына жәрдемдесуін және халықаралық қарулы қақтығыстар кезінде бірқатар гуманитарлық іс-шараларды өткізуін көздейді. Конвенциялар Қызыл Крест және Қылыз Жарты Ай халықаралық емес қарулы қақтығыстар кезінде осы қызметтерді ұсынуға мүмкіндік береді.
Халықаралық Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай Комитеті Халықаралық гуманитарлық құқықты түсіндіруде елеулі рөл атқарады және оған гуманитарлық құқықтың бұзылуын мойындай отырып және оны бүкіл әлемде түсінуге, таратуға және дамытуға ықпал ете отырып, қарулы қақтығыстарда адал ниетпен жұмыс істеу тапсырылды.
Халықаралық Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай Комитеті Халықаралық гуманитарлық құқықты түсіндіруде елеулі рөл атқарады және оған гуманитарлық құқықтың бұзылуын мойындай отырып және оны бүкіл әлемде түсінуге, таратуға және дамытуға ықпал ете отырып, қарулы қақтығыстарда адал ниетпен жұмыс істеу тапсырылды.
Халықаралық Қызыл Крест және Қызыл Жарты Ай комитеті
Сіз адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық қағидаларымен таныссыңдар. Бұл:
•Әмбебаптылық;
•Бөлінбеушілік;
•Өзара байланыстылығы;
•Өзара тәуелділік;
•Ажыратылмастық.
Халықаралық гуманитарлық құқық қосымшы белгілі бір принциптерді басшылыққа алады, олардың бірі гуманитарлық құқық пен халықаралық адам құқығы арасындағы басты айырмашылық болып табылады. Сонымен, келесі принциптер гуманитарлық құқыққа қатысты:
•Әскери қажеттілік;
•Пропорционалдылық немесе адамгершілік принципі;
•Айырмашылық принципі.
•Әмбебаптылық;
•Бөлінбеушілік;
•Өзара байланыстылығы;
•Өзара тәуелділік;
•Ажыратылмастық.
Халықаралық гуманитарлық құқық қосымшы белгілі бір принциптерді басшылыққа алады, олардың бірі гуманитарлық құқық пен халықаралық адам құқығы арасындағы басты айырмашылық болып табылады. Сонымен, келесі принциптер гуманитарлық құқыққа қатысты:
•Әскери қажеттілік;
•Пропорционалдылық немесе адамгершілік принципі;
•Айырмашылық принципі.
Халықаралық гуманитарлық құқықтың қағидаттары
Әскери қажеттілік қағидаты әскери артықшылыққа әкелетін барлық әрекеттерге тыйым салынбайды деп талап етеді.
Пропорционалдылық немесе адамгершілік қағидасы, екінші жағынан, әскери қажеттілікке негізделмеген барлық әрекеттерге тыйым салынғанын білдіреді.
Айырмашылық қағидасы қарулы қақтығыстағы тараптар «әрқашан азаматтық тұрғындар мен содырлар мен азаматтық нысандар мен әскери нысандар арасында айырмашылық жасауы керек және сәйкесінше өз операцияларын тек әскери мақсаттарға бағыттауы керек» деп қарастырады. Бұл таңдамайтын шабуылдар мен соғыс құралдары мен әдістерін қолдануға тыйым салынғанын білдіреді.
Пропорционалдылық немесе адамгершілік қағидасы, екінші жағынан, әскери қажеттілікке негізделмеген барлық әрекеттерге тыйым салынғанын білдіреді.
Айырмашылық қағидасы қарулы қақтығыстағы тараптар «әрқашан азаматтық тұрғындар мен содырлар мен азаматтық нысандар мен әскери нысандар арасында айырмашылық жасауы керек және сәйкесінше өз операцияларын тек әскери мақсаттарға бағыттауы керек» деп қарастырады. Бұл таңдамайтын шабуылдар мен соғыс құралдары мен әдістерін қолдануға тыйым салынғанын білдіреді.
Гуманитарлық құқық пен адам құқықтарының халықаралық құқығы арасындағы басты айырмашылық болып табылатын айырмашылық принципі.
Барлық адамдардың құқықтарын бірдей қорғайтын және алға жылжытатын адам құқықтары саласындағы халықаралық құқыққа қарағанда, халықаралық гуманитарлық құқықта адам осы заңға сәйкес пайдаланатын материалдық-құқықтық қорғау ие болу үшін осы адамның қай топқа жататыны маңызды. Бұл айырмашылық әсіресе әскери іс-қимылдарын жүргізу кезінде маңызды. Содырлар (жауынгерлер) олар берілгенге дейін шабуылға ұшырауы мүмкін, ал бейбіт тұрғындар соғыс қимылдарына тікелей қатысқан жағдайларды қоспағанда, шабуылдардың нысанасына айналмауы керек. Бейбіт тұрғындар әскери нысандар мен жауынгерлерге жасалған шабуылдардың күтпеген салдарларынан пропорционалдылық және сақтық принциптерімен қорғалған.
Барлық адамдардың құқықтарын бірдей қорғайтын және алға жылжытатын адам құқықтары саласындағы халықаралық құқыққа қарағанда, халықаралық гуманитарлық құқықта адам осы заңға сәйкес пайдаланатын материалдық-құқықтық қорғау ие болу үшін осы адамның қай топқа жататыны маңызды. Бұл айырмашылық әсіресе әскери іс-қимылдарын жүргізу кезінде маңызды. Содырлар (жауынгерлер) олар берілгенге дейін шабуылға ұшырауы мүмкін, ал бейбіт тұрғындар соғыс қимылдарына тікелей қатысқан жағдайларды қоспағанда, шабуылдардың нысанасына айналмауы керек. Бейбіт тұрғындар әскери нысандар мен жауынгерлерге жасалған шабуылдардың күтпеген салдарларынан пропорционалдылық және сақтық принциптерімен қорғалған.
Өздерің білетіндей, адам құқықтары саласындағы халықаралық құқықта адам құқықтарын сақтау және ілгерілету үшін мемлекет жауапты болады.
Халықаралық гуманитарлық құқық сонымен қатар мемлекеттің қарулы қақтығыстар жағдайында бейбіт тұрғындарды қорғау міндеттемесін атап көрсетеді.
Бүгінгі таңда барлық қарулы қақтығыстардың басым көпшілігі асимметриялы, яғни ел ішінде болып жатыр және оларда мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілер соғысады. Мемлекеттік емес деп аталатын субъектілердің жағында өз елдеріндегі диктатура мен тоталитарлық режимге қарсы күресетін бүлікші топтар, азаттық қозғалыстар немесе қарсылық қозғалыстары болуы мүмкін. Сирияның мысалы көрсеткендей, мұндай қарсылық халықаралық қоғамдастықтың қолдауына ие болуы мүмкін. Алайда, сонымен бірге, бұл екі жақтың да адам құқықтарының бұзылуын жоққа шығармайды.
Сонда туындайтын сұрақ : егер адам құқығын мемлекет ретінде ресми түрде танылмаған топтар бұзса ше? Азаматтық соғыс кезінде не істеу керек?
Сонымен қатар, халықаралық емес қақтығыстарға қатысты азаматтық соғыстар бейбіт тұрғындар мен жауынгерлерге бөлінуге күмән келтіреді, өйткені бұл жағдайда осындай топтарға бөлу осындай қақтығыстардың саяси аспектілерін ескермейді. Азаматтар партизандық күрес жүргізгенде қай заңды қолданамыз? Немесе күндіз олар бейбіт азаматтар болып, түнде олар тоталитарлық үкіметке қарсы соғыс қимылдарына қатысқан жағдайда, оларды кімдерге жатқызамыз?
Халықаралық гуманитарлық құқық сонымен қатар мемлекеттің қарулы қақтығыстар жағдайында бейбіт тұрғындарды қорғау міндеттемесін атап көрсетеді.
Бүгінгі таңда барлық қарулы қақтығыстардың басым көпшілігі асимметриялы, яғни ел ішінде болып жатыр және оларда мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілер соғысады. Мемлекеттік емес деп аталатын субъектілердің жағында өз елдеріндегі диктатура мен тоталитарлық режимге қарсы күресетін бүлікші топтар, азаттық қозғалыстар немесе қарсылық қозғалыстары болуы мүмкін. Сирияның мысалы көрсеткендей, мұндай қарсылық халықаралық қоғамдастықтың қолдауына ие болуы мүмкін. Алайда, сонымен бірге, бұл екі жақтың да адам құқықтарының бұзылуын жоққа шығармайды.
Сонда туындайтын сұрақ : егер адам құқығын мемлекет ретінде ресми түрде танылмаған топтар бұзса ше? Азаматтық соғыс кезінде не істеу керек?
Сонымен қатар, халықаралық емес қақтығыстарға қатысты азаматтық соғыстар бейбіт тұрғындар мен жауынгерлерге бөлінуге күмән келтіреді, өйткені бұл жағдайда осындай топтарға бөлу осындай қақтығыстардың саяси аспектілерін ескермейді. Азаматтар партизандық күрес жүргізгенде қай заңды қолданамыз? Немесе күндіз олар бейбіт азаматтар болып, түнде олар тоталитарлық үкіметке қарсы соғыс қимылдарына қатысқан жағдайда, оларды кімдерге жатқызамыз?
Қарулы қақтығыстар кезіндегі адам құқықтары
Адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелерге келетін болсақ, дәстүрлі тәсіл тек мемлекеттердің адам құқықтары бойынша міндеттері бар деп санайды. Алайда, Қауіпсіздік Кеңесінің дамып келе жатқан тәжірибесінде және кейбір арнайы баяндамашылардың баяндамаларында белгілі бір жағдайларда мемлекеттік емес субъектілер адам құқықтары саласындағы халықаралық нормаларға бағынышты болуы мүмкін және өз еркімен немесе еріксіз адам құқықтарын сақтау, қорғау және жүзеге асыру бойынша міндеттемелерді өзіне алуы мүмкін деген пікір жиі айтылады. Мысалы, Қауіпсіздік кеңесі бірқатар қарарларда мемлекеттер мен мемлекеттік емес қарулы топтарды халықаралық гуманитарлық құқық нормаларын және адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелерді сақтауға шақырды.
Қарулы қақтығыстар кезінде адам құқықтары
Көбінесе адам құқықтарының бұзылуы бірнеше тақырыптық салаларға қатысты және бұл мәселелерді тиімді шешу оларға кешенді түрде қарап, олардың сектораралық сипатын түсінуді қажет етеді. Мысалы, қарулы қақтығыстар жағдайында сендер қақтығыстар кезінде адам құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету үшін әсіресе осал топтарды ескеру қажет екенін байқайтын боласыңдар.
Қарулы қақтығыстар кезінде әйелдер мен балалар ерекше осал жағдайда. Әйелдер мен қыздар сот төрелігіне қол жеткізбестен соғыстар мен қарулы қақтығыстар кезінде жыныстық зорлық-зомбылық пен қанаудың негізгі объектілері болып табылады. Бүкіл әлемде жалғасып жатқан қақтығыстардың нәтижесінде балалар қарулы күштердің немесе қарулы топтардың қанауы, жыныстық зорлық-зомбылық, кісі өлтіру және жарақат алу, ұрлау сияқты өз құқықтарының қатігез түрде бұзылуын бастан кешіреді. Балалардың қауіпсіздігі мен әл-ауқатына олардың мектептері мен ауруханаларына жасалған шабуылдар және гуманитарлық қол жетімділіктен бас тарту қаупі төніп тұр.
Қарулы қақтығыстар кезінде адам құқықтарын тиімді және сапалы қорғау үшін ерекше осал жағдайдағы жекелеген топтар үшін толассыз мәселелер мен қауіпті ескеру өте маңызды.
Қарулы қақтығыстар кезінде әйелдер мен балалар ерекше осал жағдайда. Әйелдер мен қыздар сот төрелігіне қол жеткізбестен соғыстар мен қарулы қақтығыстар кезінде жыныстық зорлық-зомбылық пен қанаудың негізгі объектілері болып табылады. Бүкіл әлемде жалғасып жатқан қақтығыстардың нәтижесінде балалар қарулы күштердің немесе қарулы топтардың қанауы, жыныстық зорлық-зомбылық, кісі өлтіру және жарақат алу, ұрлау сияқты өз құқықтарының қатігез түрде бұзылуын бастан кешіреді. Балалардың қауіпсіздігі мен әл-ауқатына олардың мектептері мен ауруханаларына жасалған шабуылдар және гуманитарлық қол жетімділіктен бас тарту қаупі төніп тұр.
Қарулы қақтығыстар кезінде адам құқықтарын тиімді және сапалы қорғау үшін ерекше осал жағдайдағы жекелеген топтар үшін толассыз мәселелер мен қауіпті ескеру өте маңызды.
Жанама сұрақтар
•Бұл сабақта біз қарулы қақтығыстар кезіндегі адам құқықтары тақырыбын қарастырдық.
•Сендер халықаралық құқық және қарулы қақтығыстар кезінде қолданылатын нормалар, атап айтқанда халықаралық гуманитарлық құқық туралы көбірек білдіңдер.
•Сондай-ақ, біз сендермен ел ішінде болып жатқан қақтығыстардың сипатына байланысты халықаралық қоғамдастық алдында тұрған маңызды мәселелерді талқыладық.
•Соңында біз қарулы қақтығыстар кезінде әйелдер мен балалардың құқықтары тақырыбын қозғадық.
•Сендер халықаралық құқық және қарулы қақтығыстар кезінде қолданылатын нормалар, атап айтқанда халықаралық гуманитарлық құқық туралы көбірек білдіңдер.
•Сондай-ақ, біз сендермен ел ішінде болып жатқан қақтығыстардың сипатына байланысты халықаралық қоғамдастық алдында тұрған маңызды мәселелерді талқыладық.
•Соңында біз қарулы қақтығыстар кезінде әйелдер мен балалардың құқықтары тақырыбын қозғадық.
Қорытындылай келе…
Қолданылған әдебиет:
• Mihr, A. and Gibney, M., 2014. The SAGE handbook of human rights. 1st ed. Croydon, UK: SAGE Publications.
• UN OHCHR. International Legal Protection of Human Rights in Armed Conflict. 2011. New York and Geneva: United Nations Publications.
• UNICEF. Child Protection Advocacy Brief: Monitoring and Grave Violations Against Children in Armed Conflict. MRM 2019/001.
• UN OHCHR. International Legal Protection of Human Rights in Armed Conflict. 2011. New York and Geneva: United Nations Publications.
• UNICEF. Child Protection Advocacy Brief: Monitoring and Grave Violations Against Children in Armed Conflict. MRM 2019/001.
