Теңдік және кемсітпеушілік
Сабақ 1.5.
Кемсітушілік негіздері
Бейне дәрістен сіз теңдік және кемсітушілік сияқты анықтамалармен танысып өттіңдер. Кемсітушіліктің қандай себептермен болатынын атап өтейік. Адам құқықтары контексінде бұл негіздер әдетте кемсітушіліктен қорғалған сипаттамалар деп аталады (protected characteristics). Бұл тізім жан-жақты және толық емес. Көптеген сарапшылар мен құқық қорғаушылар кемсітушіліктің жаңа түрлеріне қарсы тұру үшін бұл тізімді үнемі толықтырып отыру керек деген ойда.
Сипаттамалар
•Нәсілдік тиістілік
•Тері түсі
•Ұлты
•Азаматтық
•Этностық тиістілік
•Байырғы халыққа қатыстылық
•Діни сенім
•Тіл
•Жыныс және гендерлік сәйкестілік
•Сексуалды бағдарлық
•Әлеуметтік және экономикалық мәртебе
•Білім деңгейі
•Көшіп-қонушының немесе босқын мәртебесі
•Мүгедектік
•Жасы
•Саяси көзқарастар
•Тері түсі
•Ұлты
•Азаматтық
•Этностық тиістілік
•Байырғы халыққа қатыстылық
•Діни сенім
•Тіл
•Жыныс және гендерлік сәйкестілік
•Сексуалды бағдарлық
•Әлеуметтік және экономикалық мәртебе
•Білім деңгейі
•Көшіп-қонушының немесе босқын мәртебесі
•Мүгедектік
•Жасы
•Саяси көзқарастар
Тапсырмалар
Сабақтан алған білімдеріңді іс жүзінде тексеріп көріңдер. Біз сендерге бірнеше жағдайды қарастыруды ұсынамыз. Сендерге келес тапсырмаларды орындау қажет:
•Қандай-да бір кемсітушілік болған-болмағанын анықтаңдар;
•Егер кемсітушілік болған жоқ деп ойласаң, неліктен бұлай ойлайтыныңды түсіндір;
•Егер кемсітушілік орын алды деп ойласаң, неге солай ойлатыныңды және кемсітушілік қандай негізде болғанын түсіндір.
•Қандай-да бір кемсітушілік болған-болмағанын анықтаңдар;
•Егер кемсітушілік болған жоқ деп ойласаң, неліктен бұлай ойлайтыныңды түсіндір;
•Егер кемсітушілік орын алды деп ойласаң, неге солай ойлатыныңды және кемсітушілік қандай негізде болғанын түсіндір.
1-жағдай
Айгүл екі жоғары білімі бар және өз саласындағы талантты жас мамандардың бірі. Ол компаниялардың біріне өзінің біліктілігі толық сәйкес келетін бос орынға түйіндемесін жіберді. Түйіндемесін қарастырғаннан кейін, Айгүл сұхбатқа шақырылды. Сұхбат барысында менеджерлердің бірі ол «үйленген бе және жақын арада үйлену жоспары бар ма?» деп сұрады. Айгүл бұл сұраққа жауап беруден бас тартты, бірақ көп ұзамай бұл компаниядан жұмыс жайлы теріс жауап келді. Кейін Айгүл жұмысқа алудан бас тарту себебін білу үшін HR-менеджерге хабарласып, бұл жұмыс жиі және ұзақ іссапарларды қажет ететінін, және бұл оның жұмыстан тыс міндеттеріне кедергі келтіруі мүмкін деген жауапқа ие болды.
Айгүл кемсітушілікке тап болды ма әлде жоқ па? Келесі сұрақтарға жауап беріңдер:
•Кемсітушілік болды ма?
•Неліктен?
•Неге жоқ?
•Егер кемсітушілік орын алса, бұл жағдайда кемсітуге не себеп болды?
Айгүл кемсітушілікке тап болды ма әлде жоқ па? Келесі сұрақтарға жауап беріңдер:
•Кемсітушілік болды ма?
•Неліктен?
•Неге жоқ?
•Егер кемсітушілік орын алса, бұл жағдайда кемсітуге не себеп болды?
Айгүл кемсітушілікке ұшырады ма?
1-жағдайдың талдауы
Осы жағдайда жынысы бойынша кемсітушілікті көріп отырмыз. Айгүл білім жағынан да, тәжірибе жағынан да осы компаниядағы жұмыс орны үшін толық білікті болғанына қарамастан, жұмыс беруші ықтимал некеден және одан кейінгі декреттік демалыстан қорқуы салдарынан, сондай-ақ қоғамдағы әйелдерге қандай рөлдер лайықты екені туралы теріс наным-сенімдер мен стереотиптер салдарынан Айгүлді жұмысқа қабылдаудан бас тартты.
Естеріңде болсын: жұмыс беруші сендерге неке мәртебесі немесе бала туу жоспарлары жайлы сияқты жеке сұрақтар қоюға құқығы жоқ.
!
2-жағдай
Қала әкімдігінің бастамасымен және тапсырысымен қалада балалар мен жастарға арналған жаңа кітапхана ашылды. Кітапханада ең соңғы басылымдары бар кітаптардың кең таңдауы бар. Сондай-ақ, ол оқушылар мен студенттер жан-жақты дамып, уақыт өткізе алатын демалыс бөлмелерімен жабдықталған. Кітапхана ғимараты өте керемет және жаңа орын жас балалардың сүйікті орындарының біріне айналды. Алайда кітапханаға кіру үшін 50 басқыштан тұратын едәуір баспалдақты мойындыру қажет. Жобалау және салу кезінде мүгедек адамдарға арналған пандустар ескерілмеген. Мүгедек балалардың ата-аналарының ескертулеріне әкімдіктің баспасөз қызметі ерекше қажеттіліктері бар балалар үшін жеке орталық салынатынын мәлімдеді.
•Кемсітушілік болды ма?
•Неліктен?
•Неге жоқ?
•Егер кемсітушілік орын алса, бұл жағдайда кемсітуге не себеп болды?
•Кемсітушілік болды ма?
•Неліктен?
•Неге жоқ?
•Егер кемсітушілік орын алса, бұл жағдайда кемсітуге не себеп болды?
Мүгедектігі бар балалар кемсітушілікке ұшырады ма?
2-жағдайдың талдауы
Бұл жағдайда кітапхана ғимаратында пандустардың және/немесе ғимаратқа кірудің балама әдістерінің болмауы мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін кедергі болып табылады. Бұл олардың ортақ игіліктерді пайдалану мүмкіндігін іс жүзінде мүмкін емес етеді. Бұл жанама кемсітушіліктің мысалы, онда мүгедек оқушылардың кітапханада болуына нақты тыйым жоқ, бірақ іс жүзінде оларға ғимаратқа физикалық қол жетімділік мүмкіндігі қамтамасыз етілмеген.
Сонымен қатар, әкімдіктің мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған жеке ғимарат салу туралы жауабы мүгедек балалар мен жастарды қоғамға интеграциялану және мемлекет ұсынған барлық игіліктерден ләззат алу мүмкіндігінен айыратын кемсітушілік әрекет болып табылады.
Сонымен қатар, әкімдіктің мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған жеке ғимарат салу туралы жауабы мүгедек балалар мен жастарды қоғамға интеграциялану және мемлекет ұсынған барлық игіліктерден ләззат алу мүмкіндігінен айыратын кемсітушілік әрекет болып табылады.
3-жағдай
Статистика көрсетіп отырғандай, адамдардың көптеп кетуіне, білікті мұғалімдердің жетіспеуіне, техникалық және ақпараттық жабдықталудың болмауына, сондай-ақ басқа да көптеген факторларға байланысты ауылдардағы білім деңгейі қалалармен салыстырғанда төмен көрсеткіштерді көрсетуде. Бұл мәселені шешу үшін еліміздің Білім министрлігі квоталар саясатын енгізуді шешеді, онда жалпы білім беретін гранттардың белгілі бір саны ауылдық аймақтардан келген талапкерлерге беріледі. Алайда, қалалардан келген кейбір талапкерлер бұл саясатқа наразы және бұл әділетсіз және оларды кемсітеді деп санайды.
•Кемсітушілік болды ма?
•Неліктен?
•Неге жоқ?
•Егер кемсітушілік орын алса, бұл жағдайда кемсітуге не себеп болды?
•Кемсітушілік болды ма?
•Неліктен?
•Неге жоқ?
•Егер кемсітушілік орын алса, бұл жағдайда кемсітуге не себеп болды?
Бұл жағдай кемсітушілік пе?
3-жағдайдың талдауы
Бұл жағдайда біз қала мектептерінің түлектерін кемсіту болды деп айта алмаймыз. Кейде шынайы теңдікке жету үшін сараланған әрекеттерді, яғни адамдардың әртүрлі топтары үшін әр түрлі болуы мүмкін әрекеттерді қабылдау қажет.
Егер осы кейске тереңірек үңілетін болсақ, онда біз ауыл мектептерінің түлектері үшін тең мүмкіндіктер жасамайынша, оларға болашақта қоғамда тең мүмкіндіктермен қамтамасыз ете алмайтынымызды көреміз. Бастапқыдан тең емес позицияларға байланысты, ауылдардағы мектеп оқушыларының қалалардан келген мектеп оқушыларымен бірдей сапалы білім алу мүмкіндігі аз. Бұл өз кезегінде мектеп бітіргеннен кейін олардың жоғарғы оқу орындарына түсу мүмкіндігі де аз екенін білдіреді. Біз жоғарғы білім кейіннен жұмысқа орналасу үшін және табысқа қол жеткізудің маңызды шарттарының бірі болып табылатын қоғамда өмір сүріп жатырмыз.
Сондықтан, ауыл мектеп оқушылары экономикалық тұрғыдан сол деңгейде қалады деген ықтималдық есейе түседі. Келесі жағдайды елестетіп көріңдерші: тең мүмкіндіктердің болмауына байланысты адам өз ауылында қалып, жалақысы төмен маусымдық жұмыста жұмыс істейді, отбасын құрып, ата-анасы бастан кешірген проблемаларға балалары да тап болады. Кедейлік циклі жалғасуда.
Бұл жағдайда біз кедейлік мәселесі жай жалқаулық немесе өз дағдыларымызды қолдана алмаудың салдарынан емес екенін көреміз. Кедейлік адам құқықтарына тікелей қатысты, және кедейлік шегінен шығу бірнеше ұрпаққа дейін созылады.
Егер осы кейске тереңірек үңілетін болсақ, онда біз ауыл мектептерінің түлектері үшін тең мүмкіндіктер жасамайынша, оларға болашақта қоғамда тең мүмкіндіктермен қамтамасыз ете алмайтынымызды көреміз. Бастапқыдан тең емес позицияларға байланысты, ауылдардағы мектеп оқушыларының қалалардан келген мектеп оқушыларымен бірдей сапалы білім алу мүмкіндігі аз. Бұл өз кезегінде мектеп бітіргеннен кейін олардың жоғарғы оқу орындарына түсу мүмкіндігі де аз екенін білдіреді. Біз жоғарғы білім кейіннен жұмысқа орналасу үшін және табысқа қол жеткізудің маңызды шарттарының бірі болып табылатын қоғамда өмір сүріп жатырмыз.
Сондықтан, ауыл мектеп оқушылары экономикалық тұрғыдан сол деңгейде қалады деген ықтималдық есейе түседі. Келесі жағдайды елестетіп көріңдерші: тең мүмкіндіктердің болмауына байланысты адам өз ауылында қалып, жалақысы төмен маусымдық жұмыста жұмыс істейді, отбасын құрып, ата-анасы бастан кешірген проблемаларға балалары да тап болады. Кедейлік циклі жалғасуда.
Бұл жағдайда біз кедейлік мәселесі жай жалқаулық немесе өз дағдыларымызды қолдана алмаудың салдарынан емес екенін көреміз. Кедейлік адам құқықтарына тікелей қатысты, және кедейлік шегінен шығу бірнеше ұрпаққа дейін созылады.
4-жағдай
Лейла Жаңа қалаға көшті. Пәтерді жалға алу кезінде иесі келісім-шарт жасау үшін Лейланың жеке куәлігін сұрады. Лейла өзінің жеке куәлігін берді, бірақ онда Лейланың аты мен жынысы еркектікі болып көрсетілген. Лейла – бұл гендерді заңды түрде мойындау күрделі хирургиялық және медициналық араласуды қажет ететін қиын процедура болып табылатын елдегі трансгендерлі әйел.
Пәтер иесі пәтерді Лейлаға жалға беруден бас тартты, бұл оның дәстүрлі құндылықтарына қарсы деп дәйек келтірді.
Лейла бұл оқиғаға полицияға шағымдануды шешті, бірақ олар оған қылмыс фактісі жоқ және қоғамның моральдық құндылықтары оның орынсыз тілектерінен гөрі маңызды деп жауап берді.
•Кемсітушілік болды ма?
•Неліктен?
•Неге жоқ?
•Егер кемсітушілік орын алса, бұл жағдайда кемсітуге не себеп болды?
Пәтер иесі пәтерді Лейлаға жалға беруден бас тартты, бұл оның дәстүрлі құндылықтарына қарсы деп дәйек келтірді.
Лейла бұл оқиғаға полицияға шағымдануды шешті, бірақ олар оған қылмыс фактісі жоқ және қоғамның моральдық құндылықтары оның орынсыз тілектерінен гөрі маңызды деп жауап берді.
•Кемсітушілік болды ма?
•Неліктен?
•Неге жоқ?
•Егер кемсітушілік орын алса, бұл жағдайда кемсітуге не себеп болды?
Лейла кемсітушілікке ұшырады ма?
4-жағдайдың талдауы
Ия, бұл жағдайда кемсітушілік орын алды. Үй иесінің іс-әрекеті ЛГБТИ+ адамдарға деген жеккөрушілікке және тіпті дұшпандыққа әкелетін теріс көзқарастарға негізделген.
Алайда, бұл жағдайда полицияның іс-әрекеті мемлекеттің шара қолданбайтындығының көрсеткіші болып табылады және тіпті трансгендерлі адамдарға қатысты кемсітушілікке жол береді.
Қазақстандағы трансгендерлі қоғамдастықтың алдында тұрған мәселелер туралы толық ақпаратты https://www.alma-tq.org/ сайтынан біле аласыңдар.
Алайда, бұл жағдайда полицияның іс-әрекеті мемлекеттің шара қолданбайтындығының көрсеткіші болып табылады және тіпті трансгендерлі адамдарға қатысты кемсітушілікке жол береді.
Қазақстандағы трансгендерлі қоғамдастықтың алдында тұрған мәселелер туралы толық ақпаратты https://www.alma-tq.org/ сайтынан біле аласыңдар.