Адам құқықтарының
үш буыны

Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (АҚЖД)

• Өткен сабақта Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы жайлы біраз айтып өттік.

• АҚДЖ ресми заңды күшке ие болмаса да және тек ұсынымдық сипатта болғанымен, декларацияда көрсетілген құқықтар әлемнің көптеген елдері орындауға міндеттелген адам құқықтары жөніндегі негізгі пактілер мен келісімшарттардың негізін құрады.

• АҚДЖ алғы сөзден және 30 мақаладан тұрады. Онда әлемнің барлық адамдары ешқандай кемсітусіз иеленетін адам құқықтары мен негізгі бостандықтары жазылған. Ол азаматтық және саяси құқықтарды да, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтарды да қамтиды.

Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билль

Жоғарыда айтылғандай, АҚЖД ұсынымдық сипатқа ие. Бұл оны қабылдаған мемлекеттер адам құқықтарын сақтап, қорғауға ниет жасағандығын білдіреді.

Сонымен бірге, АҚЖД-да көрсетілген құқықтарды қамтамасыз ету үшін БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комиссиясы екі негізгі шартты әзірледі: Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті (АСҚХП), оған Факультативтік хаттамасы бар және Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті (ЭӘМҚХП).

Бұл екі пакті адамның негізгі құқықтарын қамтамасыз ету тетіктері ретінде әрекет етеді. АСҚХП негізінен өмір сүру құқығы, сөз бостандығы және елдің саяси өміріне қатысу құқығы сияқты мәселелерге назар аударады. ЭӘМҚХП тамақтану, білім беру, денсаулық сақтау және тұрғын үй сияқты мәселелерге бағытталған.

Жалпыға ортақ декларациямен бірге осы екі шарт және АСҚХП-ға қосымша факультативтік хаттама Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билль деп аталады. Төртінші модульде осы құжаттар туралы және олармен адам құқықтарын қорғау және насихаттау тетіктері ретінде жұмыс істеу туралы көбірек білетін боласыңдар.

Видеолекциядан білгендей, АСҚХП және ЭӘМҚХП-да аталған құқықтар адам құқықтарының әртүрлі «буындарының» санаттарына жатады. Алайда, осы пактілерде жазылған құқықтардың барлығы бірдей маңызды екенін тағы да еске салғымыз келеді. Адам құқықтарының принциптерін естерімізге түсірейік: екі келісім де теңдік пен кемсітпеушілік құндылықтарына негізделген, олар келесі сабақта талқыланады.

Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (АҚЖД)

1.Теңдік құқығы
2.Кемсітуден бостандық құқығы
3.Өмір сүру, бостандық және жеке қауіпсіздік құқығы
4.Құлдықтан бостандық құқығы
5.Азаптаулардан және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалаудан бостандық құқығы
6.Заң алдында құқық субъектілігін тану құқығы
7.Сот алдында теңдік құқығы
8.Құзыретті трибунал тарапынан құқықтық қорғалу құқығы

Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (АҚЖД)

9. Негізсіз тұтқындаудан, ұстаудан немесе қуғындаудан бостандық құқығы
10. Жариялы әділ сот талқылауына құқық
11. Жазықтылық заңды тәртіппен анықталғанға дейін жазықсыз деп саналу құқығы
12. Жеке және отбасылық өмірге өз бетінше араласудан, тұрғын үйге қол сұғылмаушылыққа, хат-хабарлардың құпиясына жөнсіз қол сұғудан бостандық құқығы
13. Өз елін қоса алғанда, кез келген елден кету және өз еліне қайтып оралу құқығы
14. Басқа елдерде қудалаудан баспана іздеу және осы баспананы пайдалану құқығы

Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (АҚЖД)

15. Азаматтық алу және оны өзгерту құқығы
16. Некеге тұру және отбасын құру құқығы
17. Мүлікті иелену құқығы
18. Ой, ар-ождан және дін бостандығы құқығы
19. Сенім және ақпарат бостандығы құқығы
20. Бейбіт жиындар мен қауымдастықтар бостандығы құқығы
21. Елді басқаруға және еркін сайлауға қатысу құқығы
22. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы
23. Жұмысты еркін таңдау және кәсіподақтарға кіру құқығы

Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (АҚЖД)

24. Демалу және бос уақыт құқығы
25. Барабар өмір сүру деңгейі құқығы
26. Білім алу құқығы
27. Қоғамның мәдени өміріне қатысу құқығы
28. Осы Декларацияда жазылған құқықтар мен бостандықтар толық жүзеге асырылуы мүмкін болатын әлеуметтік тәртіпке құқық
29. Жеке тұлғаның еркін және толық дамуына мүмкіндік ететін қоғам алдындағы міндеттер
30. Жоғарыда көрсетілген құқықтарды жүзеге асыруға мемлекеттің немесе басқа да адамдардың араласуынан бостандық құқығы

Ұжымдық құқықтар

АҚЖД және Биллде тікелей көрсетілмегенімен, қазіргі уақытта адам құқықтары тұрғысынан үлкен мәнге ие ұжымдық құқықтар:

•Тұрақты даму құқығы
•Қауіпсіз қоршаған ортаға құқық
•Бейбітшілікке құқық
•Технологиялық процеске қол жеткізу құқығы
•Ақпаратқа құқық (сандық мағынада)
•Гуманитарлық көмек алу құқығы

Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билль мынадай топтық құқықтарды таниды:

•Өзін-өзі анықтау құқығы
•Табиғи ресурстарға қатысты ажырамас егемендік құқығы
•Өз мәдениетін еркін білдіру құқығы
•Өз дінін ұстану және ұстану құқығы
•Өз тілінде сөйлеу құқығы

Кей құқықтар өзгелерден маңыздырақ па?

Идеологиялық себептерге байланысты АСҚХП мен ЭӘМҚХП тарихы қайшылықты сипатқа ие. Біздің бейне дәрісімізде айтып өткендей, екі пакті де қырғи қабақ соғыс кезінде пайда болды, және көбінесе ЭӘМҚХП пайда болу тарихын саяси және азаматтық құқықтар жиі бұзылған Кеңес Одағымен байланыстырады.

Бүгінгі таңда біз азаматтық және саяси құқықтарды сақтаудың басымдығы туралы дискурстың артында саяси мотивтер тұрғанын көреміз. Ал қарапайым азаматтар үшін өмір сүру деңгейі, баспана және ақылға қонымды еңбек жағдайлары сияқты нәрселер адамның қадір-қасиеті үшін маңызды болғанымен, бұл құқықтар сайлау кезінде саяси тараптардың қолында өздеріне дауыс жинаудың құралына айналатындығын да байқай аламыз.

Саяси және азаматтық құқықтарға айқын артықшылық беретін құқықтардың жасырын бөлінуіне байланысты БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы комиссарының басқармасы (АҚКЖБ) адам құқықтары бөлінбейтінін және өзара тәуелді екенін еске салады.

Біз өз тарапымыздан олардың өзара тәуелді табиғатын тағы да атап өткіміз келеді. Біз адам құқықтарына қағидаттардың тұтас жиынтығы ретінде қарап қана қоймай, сонымен қатар бір құқықтарды іске асыру барлық басқа құқықтардың іске асуына тікелей байланысты екенін түсінуіміз қажет.